Aksaray Ağzıkarahan

Aksaray - Nevşehir karayolu güzergahında bulunan Osmanlı zamanında Hoca Mesud Hanı olarakta bilinen Kervansaray, Hoca Mesud Bin Abdullah tarafından inşaa edilmiştir.I. Alaeddin Keykubad döneminde başlanan inşaat, 1243 yılında Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında bitirilmiştir.

Ağzıkarahan Kervansaray'ının mimarisinde Selçuklu devrine ait süslemeler ve motifler gözlenmektedir. İçersinde hamam, imaret,çeşme, gözetleme kulesi ve yazlık ve kışlık bölümleri bulunan Ağzıkarahan Kervansaray'ı zamanın şartlarına göre tam donanımlı bir kervansaraydır. Aynı zamanda askeri konak ve sığınak özelliği bulunan kervansarayın dört bir yanında kale burçlarında bulunan dendanlar bulunmaktadır. Düzleştirilmiş, hafif eğimli bir arazi üzerine kurulmuş olan han, kare şeklinde bir avluya sahip olup etrafında çevrelenmiş odalar ve revaklardan meydana gelmiştir. Avlu ortasında yeralan köşk mescit, Selçuklu han mimarisinin en önemli örneklerinden birisidir. Kare planlı olan mescidin iç kısmı gülbezek şeklinde süslemeli bir kubbeyle örülmüştür. Cephedeki kapalı alanın duvarının üzerinde kare şeklinde üç kuleye ait yağmur oluk uçları, aslan başına benzeyen bir şekil oluşturmaktadır.

Tarihi kaynaklardan elde edilen bilgiler ışığında Ağzıkarahan isminin nereden geldiğiyle ilgili 2 rivayet mevcuttur. Bu rivayetler hakkında İlk görüş şu şekildedir. Eski zamanlarda kitap kopyalayan kişilere ağzıkara denmektedir. Hatatlar yanlış yazdıkları kelimeleri düzeltirken elini ağzına götürüp yalayarak sildikleri için ağızları kara olurdu. Hattatların ayaklanması sonucu şehit edilen büyük TÜrk sadrazamlarından Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'nın ölümüne neden oldukları için bu isyanı çıkaranlara ağzıkaralar denmiştir. Bu köyün adının buradan geldiği tahmin edilmektedir.

Diğer bir görüşse, Anadolu'da ağız kelimesinin kapı için de kullanılmasıdır. Kervansaraydaki taç kapının hiç ışık almaması nedeniyle bu ismin verildiği tahmin edilmektedir.

Aksaray-Nevşehir karayolunun 15.km.’sindedir. Kervansaray açık ve kapalı kısımları ve açık kısmın ortasında bulunan köşk mescidi ile “Sultan Han” tipindedir.
Eski kaynaklarda Hoca Mes’ud Ribatı olarak geçen kervansarayın bugün kullanılan Ağzıkara Han adı, oldukça yenidir ve adını yakınındaki köyden almaktadır. Yapıya özel yuvaları içinde bulunan, iki kitabesinde belirtildiği üzere H.628-M.1231 ile H.637-M.1239-40 yılları arasında Selçuklu sultanları I.Alaaddin Keykubat (M.1219-1236) ile oğlu II.Gıyaseddin Keyhüsrev (M.1236-1246)’in hükümdarlık günlerinde inşa edilmiştir.

Giriş kapısı, kervansarayın ekseni ve kapalı kısım girişi ile aynı doğrultuda değildir. Yapının köşelerinde ve taç kapının olduğu güney-batı duvarı hariç, diğer kenarlarında 14 adet ağırlık kulesi şeklinde payandalar bulunmaktadır.

Taç kapının eyvanı kuzey-doğu duvarında bulunan eyvanın karşısına isabet etmektedir. Avlunun güney-batı duvarının taç kapıdan sonraki kısmında ise avlu yönleri açık tonoz ile örtülü üç küçük mekan ve bunların arkasına rastlayan yine tonoz ile örtülü bir diğer mekan bulunmaktadır. Kapıdan hanın yolcularının konaklayacakları ve eşyasını muhafaza edeceği odaların,ve revakların bulunduğu yere girilmektedir. Yolcuların abdest alacakları abdestlik sağ kısmın sonundadır.

Kapalı kısımda giriş istikametinde tonoz ile örtülü orta sahın, yanlarda ise buna dik beşik tonoz ile örtülü enine 6 sahın bulunmaktadır. Ortasında aydınlık açıklığı yer almaktadır. Birbirine kemerlerle bağlı dört ayak üzerine oturan köşk mescit, avlunun ortasındadır. Mescidin kapısı kuzey-batı yönünde olup, buraya iki yandan merdivenlerle çıkılmaktadır. Merdivenlerin altı mukarnaslıdır.

Kesme taştan inşa edilmiş yapının tezyinatı, güney-batı duvarındaki ana taç kapı ile avludan kapalı kısma girilen taç kapı üzerinde toplanmıştır. Dış portal, iç portal ve mescit tezyinatları ile ayrıntılı bir düzenleme gösterir. Ancak burada iç portalle dış portalin aynı eksen üzerinde bulunmaması tezyini birliği dağıtmış gibi görünmektedir.
Dış portalde 4 çerçeve görülmektedir. En geniş çerçevede 9-10-12 kollu yıldızlar bulunmaktadır. Yarım kubbecik 9 sıra mukarnaslıdır. Kuvvetli bir gölge-ışık tesiri oluşturulmuştur. Kemer üzerinde kitabe bulunmaktadır. İç portalde 3 sıra bordür görülür. Esas bordürde 10 kollu yıldızlar yer almaktadır. Ortalarında rozetler bulunur.

Avlunun ortasında Sultan Han’ınkine benzeyen bir köşk mescit vardır. Çok iyi durumdadır, fakat tezyinatı çok azdır. Han, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1967’de tamir edilmeye çalışılmış ancak yarım bırakılmıştır. Yapı bütünüyle ayaktadır.